Epéntesi

Dendi Güiquipeya

En lingüística, entripusición.

El télminu procei del griegu ἐπένθεσις "entripusición". En fonética la postura dun son entrimeyu dotrus dos bichus se llama epéntesi. El prepósitu la epéntesi sueli sel la eufonia pol dalsi nuna situación ena volución la parabra cuya secuéncia resurta sel rala pal sistema.

Epéntesi en latín[Edital | Editá'l códigu]

La luenga latina esprimentó albondus casus epéntesis ena flessión, lo mesmu nominal que verbal. Eno tocanti a los verbus, los bichus cuya raís amenizaba pol -m desarrollaban una p alantri t i s, v. gr.: contemno (ra. tem-) tien un prefeutu contempsi i un supinu contemptum. Enos nombris, un bichu dun tema cumu hiem- possei un nominativu hiemps.

Epéntesi en griegu[Edital | Editá'l códigu]

La epéntesi nu es algu frecuenti ena luenga griega antígua polque, eno que respeta a la volución fónica dendi el induropeu cambió poca. La mas señalabri es la dessistenti ena flessión de ἀνῆρ, ἀνδρός, cuyu tema aner- esprimentó síncopa la e diendu lugal la secuéncia nr, rala al griegu, de holma qu'enos casus oblíquus se desarrollara una d epentética eufónica: ἄνρα > ἄνδρα. La raís andr- hue la que previvi en griegu muelnο: άνδρας.

Epéntesi en castellanu[Edital | Editá'l códigu]

La epéntesi tuvu enos prencípius el castellanu relativa emportáncia. Parabras que bian queau sincopás ya nel latín coloquial alcibierun nel su passu al castellanu una consonanti epentética. Ansí parabras cumu *lumĭne, homĭnem, *examĭne o *famĭne esprimentarun síncopa la ĭ postónica diendu lugal al grupu mn que nu tardaria en volucional a mr pol dissimilación, bichu artamenti intestabri. Desti mó i maea se desarrolló una b epentética, diendu lugal al grupu mbr: lumbre, hombre, enjambre y hambre.

Otra epéntesi señalabri hue la de d enas perífrasis huturu enos verbus de que s’apellarun dambus a dos miembrus: tener he > teneré > tenré > tendré, venir he > veniré > venré > vendré.

Epéntesi en astulionés[Edital | Editá'l códigu]

La epéntesi mas emportanti el astulionés es la de yod. Pol motivus desconocius, s’enherta una yod en muchias parabras orihinandu ditongus crecientis. La su naturaleza nu paici sel eufónica, sinu mas bien de simpri alargamientu verbal: urnia, fuercia, matancia, llovisnia.

Con motivus eufónicus dessisti epéntesi de yod entri vocalis en iatu: royer, creyer, poseyer.

Epéntesi en estremeñu[Edital | Editá'l códigu]

La prencipal epéntesi en estremeñu es la de yod sin valol eufónicu, dá nun haci albondosu parabras, lo mesmu qu’en asturianu u lionés: matáncia, gráncia, báciu, úrnia, mángria, atahárria, cascárria, changúrriu, hentúcia, difússiu, escurriahas, asperáncia, venériu, untúria, colláciu, descánsiu, estrúciu, quiziá, apériu, seguráncia, bórniu, choríciu.

Con valol consonánticu dessisti várius espéciis epéntesis:

  • Yod antihiáticu. Es frecuenti la epéntesi tamién de yod con valol eufónicu: royel, creyel, friyil, riyil, veyú, puya.
  • Epéntisi nasal. Dessisti tamién epéntesi de n nuna retolá parabras: matanchín, rúnciu, trompeçal, cortinchá, caganchín, empençal, hincal, atrangullalsi, honchi, cavanchá, trinchina, poblanchinu, amolanchín.
  • Epéntisi velal. Cumu desarrollu duna [ŋ], el estremeñu cuenta con numerosus ehemprus enos qu’esti sufihu á henerau una velal: pendingui, crarindongu, frohindongu, çorrongón, descondingalsi, perránganu, esvandungal, perrenqui, maturranga.
  • Epéntesi dental. Cumu desarrollu duna [nd]: crarindongu, frohindongu, charramandusca, carahamandanga.
  • Epéntisi aspirá. Se dá anti velal. Apeninas dessisti unus poquininus d’ehemprus: añiscu, hiñascu, villanciscu, potriscu.

Otras consonantis epentéticas son b en parabras cumu cambión u cambaleón, l en meñicli u r en Calistru u liendru, anque son muchu menus usualis.

Endirguis en atihu[Edital | Editá'l códigu]