Luenga pirahã

Dendi Güiquipeya
Pirahã (?)
 (xapaitíiso)
Otras denominacionis: pirarrã, pirahán
Palrau en: Brasil
Territórius: Amazónia
Palrantis:
  • Nativus:
  • Algotrus:
várius centenaris
  • 2 várius centenaris
  • -
Crassificación: {{{crasificación}}}
Filiación: Luengas muras

          Pirahã

Estatu oficial
Luenga oficial en: Brasil
Regulau pol:
Coigus la luenga
ISO 639-1 dengunu
ISO 639-2 sai
SIL myp
Wikipedia
Wikipedia
Vai a la [[:{{{Cóigu wiki}}}:|Güiquipeya en luenga pirahã]].

La luenga pirahã u pirahán (ena su própia idioma xapaitíiso, prenunciau [ʔàpài̯ˈʧîːsò]) es la luenga palrá pol puebru los pirahã, ena Amazonia brasileña. Es soná pol sel la luenga mas simpri conocia foneticamenti i pol desconocel la subordinación. Las enteracionis i los estuyus mas compretus tocantis a esta luenga son los hechus pol Daniel Everett.

Denominacionis[Edital | Editá'l códigu]

Esta luenga alcibi el nombri autótonu de xapaitíiso. En portugués tien el nombri de pirarrã i ena comuniá entrinacional se le conoci con el nombri de pirahã.

Parentescu[Edital | Editá'l códigu]

Se crei que el pirahã es l’única luenga sobrivivienti de la família las luengas muras, cuyus falantis án diu decreciendu la su pobración hata estinguilsi duranti los úrtimus sigrus. Assinque es una luenga aislá, sin atiju conociu con otras luengas vivas.

Falantis[Edital | Editá'l códigu]

Los falantis desta rala idioma se crei que está nun númiru entri 250 i 380 que la tienin comu luenga materna. Ogañu paici no dessistil pobrema pola su sobrivivéncia, ya que los falantis son monolíngüis.

Gramática[Edital | Editá'l códigu]

Caraiterísticas generalis[Edital | Editá'l códigu]

  • Esta luenga cuenta con reduziu númiru fonemas, ubiendu namás tres vocalis i sieti u ochu consonantis. Con tó i con essu, el prenunciaeru cambea sigún el sessu el falanti, tuviendu las mujeris unas realizacionis própias i los ombris otras.
  • Amás de los fonemas, la palra pirahã cuenta con sirbus, zumbius i música pa espressalsi.
  • Es una luenga que está halta de subordinación: las sus oracionis son simpris.
  • No tienin numeralis, no tienin concéncia el contaeru, namás una vaga noción de uniá i pruraliá. Tapocu destinguin coloris (ena su luenga no dessistin aljetivus talis), namás escuru i craru.
  • La luenga s’espressa en presenti, los valoris los verbus son espetualis. No se refierin al passau u al huturu, el su ámbitu se muevi nel presenti.
  • La su luenga está halta de parabras pa palral del parentescu entri ellus i ellus. La própia parabra pa llamal al pairi u a la mairi es la mesma pa dambus. Los própius pronombris pressonalis paicin sel importación del nheengatu.

Fonologia[Edital | Editá'l códigu]

El pirahã es la luenga fonologicamenti mas simpri de las conocias. El su repertóriu fonéticu comprendi namás que 10 fonemas, ara, con un ricu sistema alofónicu i tónicu. Se dua de la entiá el fonema /k/, pues se descompón en várius alófonus. Amás tapocu ain fonemas las nasalis, pos [m] i [n] namás son variantis alofónicas de /b/ i /g/, huendu una las pocas luengas el mundu sin nasalis. Amás ai qu'asseñalal que el pirahã cuenta con un sistema tonal nel que los estuyosus no aconllegan eno tocanti al númiru, si dos u tres tonus.

Repertóriu fonemas[Edital | Editá'l códigu]

Vocalis[Edital | Editá'l códigu]
Palatal Velal
Fechá /i/
Meya /o/
Abierta /a/
Consonantis[Edital | Editá'l códigu]
Bilabial Alviolal Velal Glotal
Oclusiva Sorda /p/ /t/ (/k/*) /ʔ/ (grafia "x")
Sonora /b/ /g/
Fricativa Sorda /s/ /h/
  • /k/ se crei sel un portmanteau ocional de /hi/.
  • Amás ain que tenel en cuenta que ena palra las mujeris se conhundin /s/ i /h/.
Prencipalis alófonus[Edital | Editá'l códigu]
  • /b/ tien los tres alófonus [b], [m] (tras pausa) i [ʙ] (delantri “o”).
  • /g/ tien los alófonus [g], [n] (tras pausa) i la lateral alviolal-labial [ɺ͡ɺ̼], que namás está atestigá nesta luenga, anque no costitui un alófonu própiu la luenga palrá, sigún se consiera.
  • /s/ ena palra las mujeris palataliza i s’aspira delantri [i], de mó que resulta un son [h].
  • /k/ possei várius alófonus. Ena palra los ombris, el son esplotivu assolutu [k] s’entrichamba con [ʔ]. Entri muchus falantis [k] i [p] son entrichambabris. Amás puei prenuncialsi comu [hoa] i [hia] sin mual el senificau aquellas parabras que llevan la seqüencia [kwa] i [ka]. Pol mó destu, Everett dua de la estabiliá el fonema /k/.

Sintassi[Edital | Editá'l códigu]

Sintassi los pronombris[Edital | Editá'l códigu]

Los pronombris pressonalis básicus el pirahã son ti “yo”, gíxai “tu” i hi pal assenti. Sigún la su conjunción en sintamas entri ellus i ellus puein arrejuntal el sintiu prural u otrus sintius. Assín pol ejempru ti gíxai senifica “musotrus” i gíxai hi “vusotrus”. Sheldon, lingüista citau pol Everett, dis que da la siguienti lista pronombris: ti³ "yo" gi¹xai³ "tu" hi³ "él" "ella" i¹k "estu", "estus" pa dessinal al sel animau que no es ombri ni sel aquáticu. si³ "estu", "estus" pa dessinal al sel animau no umanu aquáticu. "estu", "estus" inanimau ti³a¹ti³so³ "musotrus" gi¹xa³i¹ti³so³ "vusotrus" hi³ai¹ti³so³ "estus" quizá referiu a ombris.

Amás el pronombri hi tien sintiu possessivu en sintamas comu paitá hi xitóhoi "los testículus Paitá".

Verbus[Edital | Editá'l códigu]

El pirahã es una luenga aglutinanti, gastandu un haci afijus que portan el senificau gramatical. Hata los verbus que senifican dessisténcia son sufijus, v. gr.: káixihíxao-xaagá gáihí “ai una paca aí” (lit. una-paca-dessisti aí). Otru sufiju que gasta esta luenga es el bichau pa endical evidéncia: -xáagahá “de ciertu”. V. gr.: hoagaxóai hi páxai kaopápi-sai-xáagahá “(Vidi) de ciertu a Hoagaxóai cogiendu un páxai (tipu peci)” (lit. Hoagaxóai esti un-páxai cogie-ndu-de-ciertu). El sufiju -sai has nombri al verbu, comu los sufijus –eru u –ndu en estremeñu.

El sistema verbal el pirahã s’olganiza pol espetu, destinguiendu muchus tipus: perfetivu/imperfetivu, télicu/intélicu, continu, reiterativu, incoativu.

Dalcuerdu conos apuntis de Sheldon (1988), el pirahã cuenta con ochu tipus sufijus:

Tipu A:
—Entensivu: ba³i¹.
—Ø
Tipu B:
—causativu/incompletivu: bo³i¹.
—causativu/completivu: bo³ga¹.
—incoativu/incompletivu: ho³i¹.
—incoativu/completivu: hoa³ga¹.
—huturu/andiquiera: a²i³p.
—huturu/notru sítiu: a²o³p.
—passau: a²o³b.
—Ø
Tipu C:
—negativu/otativu: sa³i¹ + C1.
Sutipu C1:
—preventivu: ha³xa³.
—d’opinión: ha³.
—possibri: Ø.
—positivu/otativu: a³a¹ti³.
—negativu/endicativu: hia³b + C2.
—positivu/endicativu: Ø + C2.
Sutipu C2:
—decrarativu: .
—probabilísticu/ciertu: i³ha³i¹.
—probabilísticu/inciertu/de prencípiu: a³ba³ga³i¹.
—probabilísticu/inciertu/ejecución: a³ba³i¹.
—probabilísticu/inciertu/compleción: a³a¹.
—stativu: i²xi³.
—enterrogativu 1/pogressivu: i¹hi¹ai¹.
—enterrogativu 2/pogressivu: o¹xoi¹hi¹ai¹.
—enterrogativu 1: i¹hi¹.
—enterrogativu 2: o¹xoi¹hi¹.
Tipu D:
—continativu: xii³g.
—repetitivu: ta³.
Tipu E:
—inmediatu: a¹ha¹.
—ententivu: i³i¹.
Tipu F:
—durativeu: a³b.
Tipu G:
—desiderativu: so³g.
Tipu H:
—causal: ta³i¹o³.
—conclusivu: si³bi³ga³.
—enfáticu/reiterativu: koi + H1.
—enfáticu: ko³i¹ + H1.
—reiterativu: i³sa³ + H1.
—Ø + H1
Sutipu H1:
—presenti: i³hi¹ai³.
—passau: i³xa¹a³ga³.
—passau inmediatu: a³ga³ha¹.

Atijus[Edital | Editá'l códigu]